Turkiy tilning proto-turk davri: xun va oʻgʻur-bulgʻor tarmoqlari

DOI 10.52773/tsuull.gold.2019.3/DGZT3518

Abstract

Bugungi kunda turkiy tillar oʻgʻuz, qarluq va qipchoq kabi 3 ta yirik
va oz sonli xalach, Janubiy Sibir, chuvash va yoqut (saxa) lahjalariga boʻlinadi.
Ushbu lahjalarning deyarli barchasi yoki koʻpchiligi qadimgi turk tili –
“Oʻrxun-Enasoy bitiktoshlari tili”ning, ya’ni koʻpchilik tilshunoslar ta’biri bilan
aytganda “Umumturkiy til”ning toʻgʻridan-toʻgʻri izdoshlari boʻlsa, ayrimlari
esa bu tillardan butunlay ajralib turadi. Ayniqsa, bu bugungi chuvash va
oʻrta asrlardagi Volga bulgʻorlari tilida koʻproq koʻzga tashlanib, ular uchun
tilshunoslikda koʻpincha “proto-turk tilining izdoshlari” yoki “xun tilining bir
tarmogʻi” kabi atamalar qoʻllaniladi. Ushbu maqolada “proto-turk” yoki “xun
tili” atamalari negizida aynan qanday tushunchalar yotadi”, “oltoyshunoslar
va turkologlar qanday dalillarga tayanib bunday toʻxtamlarga kelishgan” kabi
savollarga javob berishga urinib koʻramiz.